Katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu

---

Historia

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu to znakomity przykład włoskiej architektury sakralnej, która została wzniesiona przez Jana Zamoyskiego, założyciela tego pięknego miasta. Przy jego budowie współpracował włoski architekt Bernardo Morando, a całość nawiązuje do stylu kościołów włoskich z okresu XV i XVI wieku.

Początkowo świątynia miała status kolegiaty w ramach biskupstwa chełmskiego. Dopiero w 1992 roku, wraz z utworzeniem diecezji zamojsko-lubaczowskiej, zyskała status katedry. Po śmierci Morando, w początkach XVII wieku, zakończono prace nad jej wnętrzem, a konsekracji świątyni dokonano w 1637 roku.

W historii katedry miały miejsce także znaczące zmiany, szczególnie w okresie zaborów, w latach 1824-1826, kiedy to przeprowadzono sporą przebudowę pod kierownictwem generała J. Mallet-Malletskiego, który zarządzał wtedy rozbudową zamojskiej twierdzy. W wyniku tych prac katedra została obniżona, a jej elewacja zmieniona, co nadało jej bardziej klasycystyczny wygląd, odmienny od dawnych czasów. Zniknęły także herby i napisy związane z rodem Zamoyskich, a niektóre elementy wnętrza zostały usunięte.

W II połowie XIX wieku oraz w I połowie XX wieku przeprowadzono kolejne zmiany i remonty, które były odpowiedzią na liczne uszkodzenia świątyni.

Wielkim wydarzeniem dla katedry była wizyta papieża Jana Pawła II podczas VII pielgrzymki do Polski w 1999 roku. Oprócz funkcji katedry, budowla ta pełni również rolę kościoła parafialnego. W obrębie parafii znajduje się jeszcze inny, równie ważny obiekt sakralny – rektoralny kościół św. Katarzyny, położony na Starym Mieście.

Dzięki funduszom unijnym, które parafia pozyskała w 2010 roku (w ramach RPO województwa lubelskiego), zrealizowano projekty mające na celu remont katedry oraz dzwonnicy. Umożliwiło to przywrócenie dawnych, okazałych form świątyni sprzed okresu zaborów, które miały miejsce od końca XVI do początku XIX wieku. Całkowity koszt projektu wyniósł 26,3 mln zł, z czego 22,3 mln zł sfinansowała Unia Europejska.

Architektura i wnętrze

Katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu reprezentuje styl architektoniczny, który można scharakteryzować jako renesans lubelski. Jej imponujące wymiary, w proporcji 3:2, wynoszą odpowiednio 45 m długości oraz 30 m szerokości. Te szczegółowe wymiary nawiązują do rozmiaru ówczesnego Zamościa, będąc jego piętnastokrotnym pomniejszeniem. Katedra przyjmuje formę bazyliki, w której wyróżnia się wyższa nawa główna z sklepieniami kolebkowymi oraz lunetami, sięgającymi 20 m, dodatkowo towarzyszą jej niższe nawy boczne. Obecnie do świątyni prowadzą trzy wejścia – główne, umiejscowione od zachodu oraz dwa boczne przez dawne kaplice, zlokalizowane po północnej i południowej stronie.

Wnętrze katedry zdobi późnobarokowy ołtarz pochodzący z II połowy XVIII wieku, który zastąpił wcześniejszy ołtarz wczesnobarokowy, przeniesiony do Tarnogrodu. Ołtarz ten otoczony jest przez cztery majestatyczne kolumny, a pomiędzy dwiema z nich wisi główny obraz, przedstawiający Św. Tomasza Apostoła klęczącego przy zmartwychwstałym Jezusie. Na bocznych ścianach prezbiterium znajduje się cztery inne obrazy, ukazujące patrona kościoła. Na szczycie ołtarza umiejscowione jest srebrne tabernakulum w stylu rokoko, datowane na połowę XVIII wieku.

Wewnątrz katedry można znaleźć łącznie dziewięć kaplic, rozlokowanych równomiernie: cztery w obu bocznych nawach oraz jedna przy prezbiterium, usytuowana po prawej stronie. Każda z kaplic jest wyjątkowa i zdobiona cennymi obiektami, jak ołtarze oraz obrazy, które oddają hołd różnym osobom i postaciom historycznym:

• Południowa nawa boczna:
• kaplica Zamoyskich pw. Przemienienia Pańskiego (Ordynacka) – z ołtarzem, w którym znajduje się płyta nagrobna z czarnego marmuru Jana Zamoyskiego, obraz Przemienienia Pańskiego oraz portrety założyciela miasta i jego syna Tomasza, a także nagrobek XIV ordynata – Tomasza F. Zamoyskiego;
• kaplica Różańcowa (Bractwa Różańcowego) – wisi tu kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej;
• kaplica Infułacka – tu znajduje się obraz Św. Mikołaja Biskupa;
• kaplica Relikwii – dysponuje barokowym ołtarzem z XVII wieku i relikwiarzami, w tym rokokowymi, oraz prezentuje obraz św. Marii Magdaleny;
• kaplica Św. Trójcy – zamurowana, gdzie zlokalizowana została biblioteka kościoła.

• Północna nawa boczna:
• kaplica Akademicka – obrazy św. Jana Kantego, patrona Akademii Zamojskiej;
• kaplica Zwiastowania NMP (Bractwa Literackiego) – reprodukcja cennego obrazu Zwiastowania NMP, pochodzącego z Florencji;
• kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego – zawiera rzeźby związane z drogą krzyżową Jezusa;
• kaplica Matki Bożej Opieki (Łaskawej, Odwachowskiej) – w jej wnętrzu eksponowany jest obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, czczony przez mieszkańców miasta.

Na ścianie zakrystii, zlokalizowanej w zamurowanej kaplicy po lewej stronie głównego ołtarza, znajduje się inny niezwykły obraz – Jezusa Miłosiernego. Pod nawą główną znajdują się krypty z trumnami oraz prochami Zamoyskich, zamknięte żelaznymi drzwiami, które zdobią herby tej rodziny, umiejscowione na poziomej posadzce obok kaplicy Różańcowej. W jednej z tych krypt spoczywa Jan Zamoyski, a miejsca te jeszcze niedawno były dostępne dla odwiedzających.

Na ośmiu wysokich filarach, czterech po obu stronach nawy głównej, można spotkać epitafia, w tym dotyczące Sz. Szymonowica. W tle słychać dźwięki 25-głosowych organów, które zostały zbudowane w 1896 roku przez lwowskiego organmistrza Jana Śliwińskiego.

Budynki i obiekty towarzyszące

W otoczeniu katedry Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu, po jej północnej stronie, znajdujemy późnobarokową dzwonnicę, której budowa przypadła na drugą połowę XVIII wieku. Dzwonnica ta przeszła większe zmiany w okresie międzywojennym minionego stulecia, co znacznie wpłynęło na jej obecny wygląd.

Na dzwonnicy biją trzy dzwony, które mają swoje ciekawe historie:

• „Jan”, największy dzwon, pochodzi z XVII wieku,
• „Wawrzyniec”, zbudowany w XVIII wieku,
• „Tomasz”, również z XVIII wieku.

Latem dzwonnica jest otwarta dla zwiedzających, co czyni ją wyjątkową atrakcją oferującą wspaniałe widoki na Stare Miasto Zamościa.

Po stronie południowej katedry, w końcu XVI wieku, wzniesiono Infułatkę, funkcjonującą jako dom dziekanów zamojskich. Przechodziła ona przebudowy w pierwszej połowie kolejnego stulecia. Do roku 2017 mieściło się tu Muzeum Sakralne Katedry Zamojskiej, jednak w 2019 roku zostało ono przeniesione do innego historycznego obiektu parafialnego, zwanego „Wikarówką”, znajdującego się po północnej stronie katedry.

W 1988 roku w takim miejscu postawiono pomnik Jana Pawła II, który jest jednym z dwóch takich pomników w Zamościu, stanowiąc ważny punkt w przestrzeni miejskiej.

---

Oceń: Katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu

---