Akademia Zamojska

---

Historia

Od założenia do likwidacji

Uroczyste otwarcie Akademii miało miejsce 15 marca 1595 roku. Akademia Zamojska została pierwszą prywatną uczelnią w Rzeczypospolitej, finansowaną w całości przez wielkiego kanclerza, co stanowiło symbol jego ambicji oraz potęgi. Tego samego roku papież Klemens VIII, w akcie aprobaty, nadał Akademii formalny status poprzez odpowiednią bullę, przy tym dodając swój herb rodowy Aldobrandinich do herbu uczelni. Statut akademii zatwierdził biskup chełmski Stanisław Gomoliński w imieniu papieża.

W akcie fundacyjnym z 1600 roku umieszczono znane powiedzenie kanclerza Zamoyskiego: „Takie są rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Zamoyski planował, aby Akademia stała się dynamicznym centrum kultury polskiej oraz katolickiej, wpływającym na społeczność prawosławną, dominującą w województwach południowo-wschodnich. Przez pierwsze dziesięć lat swojego istnienia (do śmierci hetmana) uczelnia zdobyła renomę nie tylko w Polsce, ale również w Europie. Zamość stał się wówczas jednym z kluczowych miejsc myśli naukowej na przełomie XVI i XVII wieku. Godność kanclerza Akademii Zamojskiej przypadała biskupowi chełmskiemu.

Okres jej największej świetności przypadał na lata 1600-1620. Później, jednak, Akademia zaczęła stopniowo tracić na znaczeniu. W 1784 roku ostatecznie zakończono jej działalność, przekształcając ją w liceum.

Poeta Szymon Szymonowic odegrał kluczową rolę w jej rozwoju, sprowadzając znakomitych profesorów. W początkowym okresie funkcjonowania Akademii istniały trzy wydziały: filozoficzny, medyczny i prawniczy. Zatrudniono 15 profesorów, w tym Melchiora Stefanidesa (pierwszy rektor; wykłady z logiki, metafizyki, prawa), Wawrzyńca Starnigela, Adama Burskiego (filozofa), Tomasza Dreznera (prawnika), Jana Niedźwieckiego-Ursinusa (medyka i autora „Methodicae grammaticae libri IV”), Macieja Jaworowskiego (prawo i filozofia), a w późniejszym czasie również Stanisława Staszica.

Wykłady były prowadzone zarówno w języku greckim, jak i łacińskim. Uczelnia była administracyjnie związana z ówczesną kolegiatą (dziś katedrą), co oznaczało, że nadzór nad nią sprawowało duchowieństwo, co negatywnie wpłynęło na jej działalność. W 1600 roku opublikowano ostateczny akt fundacji, regulaminy oraz programy nauczania. Pierwszymi profesorami uczelni byli również m.in. szkocki znawca prawa rzymskiego William Bruce, włoski teolog Dominik Convalis oraz belgijski matematyk Adriaan van Roomen.

Według zamysłu kanclerza Zamoyskiego uczelnia miała być dedykowana elicie szlacheckiej. Jednakże już wkrótce po jej utworzeniu charakter studentów zaczął się zmieniać, z wyraźnym przesunięciem na klasy mieszczańskie. W latach 1607-1609 jedynie 5% z 237 przybyłych studentów stanowili przedstawiciele szlachty, podczas gdy najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy miast.

Po 1620 roku losy uczelni zaczęły biec ku upadkowi, a jej prestiż znacząco spadł. Ordynaci zamojscy również nie pielęgnowali jej tradycji. W 1746 roku przeprowadzono reformę, która na krótko poprawiła sytuację, a budynek Akademii został zmodernizowany w stylu późnobarokowym.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Zamość oraz Akademia znalazły się pod austriackim panowaniem. Z powodu niskiego poziomu nauczania i wprowadzenia reform józefińskich w kierunku nauczania w języku niemieckim, ostatnim rektorem Akademii był Dominik Rydulski. W 1773 roku, zabiegając o utrzymanie uczelni, spotkał się z cesarzem Józefem II. Jednak już w 1784 roku działalność Akademii została zakończona, a w jej miejsce powstały Gimnazjum oraz Liceum. To drugie miało zostać oddane pod kuratelę ordynata Andrzeja Zamoyskiego.

Po likwidacji

Po włączeniu Zamościa do Księstwa Warszawskiego, austriackie Liceum przekształcono w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich, która cieszyła się wysokim uznaniem. W 1811 roku ordynat Stanisław Kostka Zamoyski zdecydował o przeniesieniu Szkoły Wojewódzkiej do Szczebrzeszyna, z zamiarem sprzedaży strategicznego miasta-twierdzy rządowi. Budynek przekształcono na koszary – przeprowadzono gruntowną przebudowę, w wyniku której zniknęły portale oraz arkady od strony dziedzińca. Dopiero po likwidacji twierdzy zamojskiej w 1866 roku, szkoła została przywrócona do życia. Znajdowała się tam gimnazjum do II wojny światowej, a po jego zakończeniu – ogólnokształcące liceum.

W roku 1919 przy dawnym gmachu Akademii utworzono szkolny ogród zoologiczny (przyrodniczy), który stał się podstawą utworzenia obecnego zamojskiego ogrodu zoologicznego.

W historycznym budynku Akademii mieściły się: I Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Zamościu (od 1916, pierwotnie dla mężczyzn), II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej w Zamościu (1916–1965, początkowo żeńskie), a także Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa im. Tadeusza Kościuszki w Zamościu (1919–1940) oraz rektorat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Szymona Szymonowica w Zamościu (2005–2013).

Reaktywacja

Na podstawie ustawy podpisanej przez prezydenta Andrzeja Dudę, z dniem 1 września 2021 roku powołano do życia publiczną uczelnię o nazwie Akademia Zamojska, która powstała z przekształcenia Uczelni Państwowej im. Szymona Szymonowica w Zamościu. Ustawa ta spotkała się z krytyką ze strony rektora Andrzeja Samborskiego oraz Senatu, oskarżającego ją o naruszanie autonomii uczelni. Minister edukacji i nauki Przemysław Czarnek mianował Pawła Skrzydlewskiego na stanowisko rektora nowej Akademii.

---

Oceń: Akademia Zamojska

---