Park Miejski w Zamościu

---

Historia

W 1866 roku Zamość otrzymał nowe możliwości rozwoju, gdyż decyzja o likwidacji twierdzy umożliwiła miastu ekspansję poza istniejącymi murami. Wówczas w gęsto zabudowanej przestrzeni Starego Miasta brakowało większych terenów niezabudowanych oraz zielonych, które byłyby potrzebne mieszkańcom. To zainspirowało ówczesne władze miejskie do stworzenia parku w sąsiedztwie terenów pofortecznych, które wciąż częściowo były wykorzystywane na cele wojskowe. Ta sytuacja stanowiła jedną z przeszkód w realizacji projektu już w 1903 roku, a szczególnie zagrażała planom w 1910 roku.

W grudniu 1917 roku ogłoszono konkurs na projekt parku, po czym w 1918 roku wybrano projekt autorstwa warszawskiego ogrodnika i planisty Waleriana Kronenberga. W swoim projekcie uwzględnił on zachowane pozostałości wcześniejszych umocnień, a także układ przedpola oraz fosy zamojskiej twierdzy, które zostały harmonijnie wkomponowane w nową koncepcję parku. Prace miały na celu zachowanie historycznej wartości tych miejsc, bez naruszania dotychczasowego układu.

Wkrótce, w 1919 roku, realizacja koncepcji W. Kronenberga została wstrzymana, głównie z powodu działań bez konsultacji kierownika budowy, Edwarda Kranza, który wprowadził zmiany należycie niekorzystne. Ostatecznie jednak plan parku wykonany przez Kronenberga został zrealizowany do 1926 roku.

Park otrzymał nazwę „Park im. Jana kanclerza Zamoyskiego”, co miało upamiętniać założyciela „hetmańskiego grodu”. W okresie tym układ pobliskich ulic wyglądał inaczej, a południową granicą parku była ul. Zamkowa, która prowadziła od tyłów dawnego pałacu Zamoyskich do nieistniejącej jeszcze ul. Królowej Jadwigi.

Już od lat 20. park stał się miejscem różnorodnych form wypoczynku i rekreacji, oferując m.in. pływanie łódkami po stawie oraz jazdę po zamarzniętym lodowisku. W końcu lat 50. pojawiło się również możliwość pływania kajakami. To własnie tutaj odbywały się różnorodne wydarzenia kulturalne, sportowe i rozrywkowe, a w północnej części parku istniało boisko i mały amfiteatr. W centralnej części parku, nieopodal wschodniego brzegu stawu, znajdowała się kawiarnia, która została otwarta w latach 60., ale zniszczona w wyniku pożaru na przełomie lat 80. i 90.

W kolejnych latach przeprowadzano różnorodne zmiany, jak regulacja stawu oraz kanalizacji doprowadzającej wodę, z uwagi na jej pogarszający się stan. Wprowadzano zmiany konserwacyjne oraz techniczne, w tym wymianę nawierzchni chodników na asfaltową.

Między 2011 a 2014 rokiem, teren poforteczny wraz z parkiem był przedmiotem miejskiego projektu inwestycyjnego. W ramach tego projektu przeprowadzono rekonstrukcję obiektów obronnych, a także zmodernizowano istniejące i dodano nowe chodniki, ławki oraz latarnie. Dodatkowo stworzono nową kładkę przez staw i udostępniono fragment wyspy, która przez długi czas była niedostępna dla spacerowiczów. Powstały również punkty informacyjne dotyczące historii Twierdzy Zamość oraz kierunkowskazy do wybranych obiektów.

Struktura przestrzenna

Park Miejski w Zamościu jest miejscem, które powstało głównie na terenach pofortecznych, a jego większa część leży poza murami historycznej Twierdzy Zamość. Warto zwrócić uwagę na bastion IV, który stanowi istotny element tej przestrzeni. Park rozciąga się również na byłe przedpola, gdzie w XIX wieku miały miejsce różne etapy rozbudowy umocnień. Dodatkowo, w tym obszarze znajduje się dawne słoniczoło, usytuowane w okolicy obecnego stawu, oraz rawelin, położony na zewnątrz murów, pomiędzy bastionami IV a V. W związku z tym park charakteryzuje się wyróżniającą się rzeźbą terenu oraz znacznymi różnicami wysokości, które wahają się od 3 do 7 metrów.

Przechodząc za główną bramę, zlokalizowaną przy ul. Akademickiej, natrafimy na jedyny murowany most, zaprojektowany przez E. Kranza, który prowadzi do szerokich alei stanowiących główne osie kompozycyjne parku. Przebieg tych alei ma częściowo geometryczny układ, z dwoma osiami (północ-południe oraz wschód-zachód) przecinającymi się pod kątem prostym. Każda oś składa się z dwóch równolegle biegnących odcinków, a pomiędzy nimi znajdują się szerokie pasy zieleni. Ozdobione są również okrągłymi klombami oraz łukiem, eksedrą w osi wschód-zachód, które dodatkowo wzbogacają wizualny charakter parku.

W strukturze przestrzennej parku można wyróżnić trzy główne części, które różnią się od siebie:

• wschodnia – największa, zajmująca płaskie tereny dawnego rawelinu, oddzielona od ul. Akademickiej długim dołem, który jest pozostałością po fosie. Tym obszarze znajdują się aleje w geometrycznym układzie, z większą gęstością drzew regularnie rozmieszczonych; od północnej strony teren wznosi się nieco powyżej poziomu parku,
• zachodnia – nieco skromniejsza, lecz dość rozległa, zlokalizowana na niższym poziomie w porównaniu do części wschodniej, obejmująca staw otaczający dawne słoniczoło, które obecnie stanowi wyspę z alejką oraz regularnym szpalerem drzew,
• południowa – to najmniejszy, ale najwyżej położony fragment parku, który znajduje się w obrębie historycznych murów twierdzy z dawnym bastionem IV, charakteryzującym się stromymi stokami i wyraźnymi różnicami w ukształtowaniu terenu; ścieżki i chodniki w tym miejscu mają bardziej nieregularny przebieg.

Najwyżej położone fragmenty bastionu IV są atrakcyjnym punktem widokowym, oferującym widok w różnych kierunkach, zwłaszcza na staw. Wejście na tę część parku możliwe jest dzięki schodom. Dodatkowo, dla gości przygotowano dostęp do plateau znajdującego się wewnątrz bastionu, które jest nieco niższe od jego czół, oraz dojście od południa przez poternę, oświetlony korytarz o długości około 25 metrów. W przeszłości przejście to nie było dostępne, ale obecnie można również skorzystać z krótszego przejścia prowadzącego przez lewą kazamatę bastionu IV. Dodatkowe ścieżki pozwalają na dostanie się na nadszaniec z punktem widokowym, skąd rozciąga się widok na południe, m.in. na odrestaurowany Pałac Zamoyskich i bastion III.

Zieleń

W Parku Miejskim w Zamościu możemy podziwiać bogaty zbiór drzew i krzewów, które obejmują zarówno gatunki liściaste, jak i iglaste. Wśród nich wyróżniają się jesiony, klony oraz lipy.

W obszarze parku spotyka się także sporo hawrów, grabów, jaworów, olch, kasztanowców, orzechów szarych, robinii, świerków i wierzb. Choć w mniejszych ilościach, występują też brzozy, jodły, topole oraz pojedyncze egzemplarze dębów szypułkowych, korkowców amurskich i sosen limbowych.

Niektóre z tych drzew zostały uznane za pomniki przyrody. Znajdują się tu:

• orzechy szare (5) – szpaler przy wschodnim brzegu stawu obok dawnego bastionu IV,
• korkowce amurskie (2) – przy północno-zachodnim zakolu stawu.

Interesującym wydarzeniem w historii parku, było posadzenie „dębu wolności” 14 października 2014 r., podczas wizyty ówczesnego prezydenta Bronisława Komorowskiego.

W wschodniej części parku (rawelin), przy głównych alejkach oraz w miejscach ich skrzyżowania, rozmieszczają się duże kwietniki z różnymi kompozycjami roślinnymi. Większe wazony z dekoracjami znaleźć można również przy schodach z rawelinu (alejki wschód-zachód) prowadzących w kierunku stawu oraz na moście przy głównej bramie.

Tuż na północ od parku rozciągają się niżej położone tereny zielone (trawniki), które sięgają po ul. Studzienną. To właśnie w tych okolicach odbywają się większe imprezy muzyczne, takie jak koncerty oraz inicjatywy rozrywkowe.

Staw wodny

W zachodniej części Parku Miejskiego w Zamościu stworzono stawu wodnego, który ma powierzchnię wynoszącą około 2,05 ha. Jego zasięg odpowiada fosie istniejącej podczas przebudowy twierdzy, która miała miejsce w 1825 roku. W późniejszych latach, w połowie XIX wieku, fosa uległa modyfikacjom, a jej zasięg ograniczył się głównie do zachodniej i północnej strony obecnego stawu. W rejonie, gdzie znajduje się dawny słoniczoło, które pełniło funkcję umocnienia pobliskiego bastionu IV, teren został obniżony, aby lepiej wpisał się w kompozycję parku. Stworzona w ten sposób wyspa jest dostępna dzięki trzem kładkom.

Staw jest zasilany wodami rzeki Łabuńki, które są spuszczane na zimę, z wyjątkiem obszaru przeznaczonego na sezonowe lodowisko. W cieplejszych miesiącach staw staje się domem dla wielu ptaków wodnych, takich jak kaczki, a sezonowo również dla łabędzi. Przy brzegu wyspy znajdują się trzy domki dla ptactwa, ulokowane w dwóch miejscach.

W wodach stawu można spotkać różnorodne gatunki ryb, w tym karpie, amury, szczupaki oraz karaś. W przeszłości, w czasach PRL-u, staw był atrakcją dzięki obecności takich zwierząt jak foki szare czy lew morski, które korzystały z już rozebranej betonowej wyspy, usytuowanej naprzeciwko szpica bastionu IV.

Ostatnie prace, realizowane w ramach wspomnianego projektu, wzbogaciły staw o dwie pływające fontanny, które oferują efekty świetlne, dodając uroku temu malowniczemu miejscu.

Architektura

W parku miejskim w Zamościu znajduje się nieliczna zabudowa, która w postaci pojedynczych budynków oraz budowli, usytuowana jest głównie przy obrzeżach terenu. Takie ułożenie ich w połączeniu z innymi elementami parku, tworzy naprawdę wyjątkowy i malowniczy krajobraz, typowy dla tego miejsca. Do istotnych obiektów zalicza się m.in. zabytkową Bramę Lubelską, umiejscowioną na południowej granicy parku, obok której wznosi się jeden z niewielu budynków, jakie można znaleźć wewnątrz parku – dawny pięcioboczny kojec, który niegdyś miał zastosowanie obronne. Mieści się tu także makieta Starego Miasta, która współcześnie jest eksponowana.

Wzdłuż ul. Akademickiej umiejscowiona jest główna arkadowa brama wejściowa do parku, która została zbudowana w 1925 roku. Po przejściu przez tę monumentalną bramę, odwiedzający park mogą podziwiać główne aleje, które rozciągają się w kierunku północ-południe. Oprócz szerokiej arkady, nad którą umieszczono płaskorzeźbę z herbem Zamościa, znajdują się również dwa mniejsze przejścia po obu stronach bramy.

Niezbyt daleko od wejścia, przy wschodniej granicy parku, znajduje się budynek domu ogrodnika z 1928 roku (ul. J. Piłsudskiego 1). Przez wiele lat w tym miejscu funkcjonowały przychodnie, a obecnie można tu znaleźć obiekty usługowe, takie jak herbaciarnia oraz apartament noclegowy. Co ciekawe, przed II wojną światową, w ówczesnej przychodni wydawano mleko dla chorych dzieci, co przyczyniło się do nadania temu budynkowi powszechnie znanej nazwy „Kropla Mleka”.

Na północ od domu ogrodnika, przy ul. J. Piłsudskiego 3a, znajduje się mały budynek z końca lat 30. XX wieku, przypominający kształtem okrąg (posiada dwanaście boków). Kiedyś była to cieplarnia, która zimą służyła do przechowywania kwiatów pochodzących z parku. W późniejszych latach przekształcono ją na oranżerię, a obecnie działa tutaj kwiaciarnia. Warto również wspomnieć, że w miejscu dawnej kawiarni, która została rozebrana przy stawie, w grudniu 2019 roku uruchomiono nowo powstałą kawiarnię/restaurację „Parkowa Caffe”, znajdującą się pod adresem ul. Akademicka 5.

W parku znajdują się także obiekty małej architektury. Do szczególnie istotnych elementów należy pomnik-popiersie Stanisława Staszica, które zostało odsłonięte w 2014 roku i jest usytuowane przy jednej z głównych alei w części wschodniej parku. Na uwagę zasługuje również tablica pamiątkowa umieszczona nad stawem, upamiętniająca trzech żołnierzy Armii Krajowej, którzy zostali rozstrzelani tutaj przez służby NKWD podczas II wojny światowej w 1944 roku.

Inne obiekty i atrakcje

W Parku Miejskim w Zamościu, w ciepłe dni letnie można cieszyć się pływaniem na kajaku, co zapewnia wspaniałe możliwości relaksu w otoczeniu pięknej przyrody. Z kolei w miesiącach zimowych, w ostatnich latach odzyskano możliwość jazdy na łyżwach na części stawu, który w zależności od temperatury, częściowo zamarza, oferując przyjemność od lodowych aktywności.

Warto dodać, że stok po dawnej fosie, znajdujący się po stronie ulicy Akademickiej, staje się popularnym miejscem do zjazdów na sankach w zimowej porze. Również, oficjalnie wyznaczone ścieżki w parku umożliwiają jazdę na gokartach, co jest doskonałą formą zabawy dla odwiedzających.

Na północ od stawu oraz na zachód od rawelinu, znajduje się fragment parku, który mieszkał dawniej pośród umocnień. Tam zlokalizowany jest plac zabaw dla dzieci oraz plenerowa siłownia, które zapraszają do aktywności fizycznej na świeżym powietrzu. Dodatkowo, w 2017 roku pojawiły się stoły z planszami do gry w szachy, co wzbogaca ofertę rekreacyjną parku.

Park Miejski to również ważne miejsce dla lokalnych społeczności, gdzie odbywają się różnorodne imprezy kulturalne takie jak koncerty i spektakle teatralne, a także wydarzenia rozrywkowe jak rodzinne pikniki, czy zawody sportowe i biegi. To sprawia, że park tętni życiem i staje się centrum spotkań lokalnej społeczności.

---

Oceń: Park Miejski w Zamościu

---