Pałac Zamoyskich w Zamościu to historyczna rezydencja, która ma ogromne znaczenie dla dziedzictwa tego miasta. Znajduje się on w zachodniej części Starego Miasta, a konkretniej przy ulicy Akademickiej.
Pierwotnie zbudowany przez Jana Zamoyskiego, założyciela miasta, pałac przeszedł liczne zmiany i przebudowy na przestrzeni lat. W wyniku tych transformacji obecny wygląd budowli różni się od jej dawnej, okazałej formy.
Pałac renesansowy
Pałac Zamoyskich w Zamościu to miejsce o bogatej historii, stanowiące istotny element architektonicznego dziedzictwa regionu. Budowa tego wspaniałego obiektu rozpoczęła się w latach 1579–1586 i była realizowana według projektu włoskiego architekta Bernardo Morando. Był to pierwszy zbudowany w Zamościu obiekt, który miał na celu nie tylko reprezentację, ale również funkcje obronne.
Początkowo pałac otoczony był odrębnymi murami, co podkreślało jego znaczenie w przestrzeni miejskiej. Jego architektura miała formę prostokąta o długości około 60 metrów, z dwiema kondygnacjami, imponującą wieżą z tarasem oraz dwuskrzydłowymi schodami prowadzącymi z kierunku Rynku Wielkiego.
Warto zaznaczyć, że tuż po północnej stronie pałacu usytuowany był jeden z pierwszych zamojskich arsenałów, który nieco dalej przesunięty był w stronę wschodnią. Z czasem, obiekt został wzbogacony o niewielkie oficyny ulokowane po stronie zachodniej, dodając uroku całemu kompleksowi.
Pałac barokowy
W 1658 roku pałac uległ poważnemu zniszczeniu wskutek pożaru, co skłoniło III ordynata zamońskiego, Jana, znanego jako Sobiepan, do jego odbudowy w latach po 1660, tym razem w stylu barokowym.
Niedługo po zakończeniu prac remontowych, w pałacu miała miejsce polska prapremiera dzieła „Cyd” autorstwa Corneille’a, które zostało przetłumaczone przez Andrzeja Morsztyna.
W okresie 1689–1690 zlecono dalszą rozbudowę rezydencji, której realizacją zajął się architekt Jan Michał Link.
Pałac późnobarokowy
W latach 1747–1751 miała miejsce znacząca przebudowa pałacu, która była realizowana na zlecenie Tomasza Antoniego Zamoyskiego. Prace te prowadzone były przez architektów Jana Andrzeja Bema oraz Jerzego de Kawe. W ramach tej przebudowy, m.in. obniżono wieżę, usunięto attykę oraz zredukowano dekoracje pałacu do niezbędnego minimum.
W ramach przebudowy pałac zyskał nowe połączenia z tylnymi oficynami. Frontowa część budynku została wzbogacona o dwie dłuższe oficyny, które znajdowały się prostopadle wobec głównej konstrukcji. Zakończone one zostały niewielkimi piętrowymi budynkami, co nadawało całości charakteru. Pomędzy tymi budowlami biegły mury, na których znajdowała się impozująca brama z żelaznymi kratami, co stworzyło efektowny dziedziniec pałacu.
Całość kompozycji wieńczył wysoki barokowy dach mansardowy, który dodawał monumentalności i elegancji całemu obiektowi.
Pałac klasycystyczny
Po roku 1803, dzięki wpływom XII ordynata Stanislawa Kostki Zamoyskiego, nastąpiła znacząca zmiana w stylu architektonicznym pałacu, który przyjął formę klasycystyczną. Stanisława Kostki Zamoyskiego odegrał kluczową rolę w tej przemianie. W 1821 roku pałac przeszedł w ręce władz państwowych, a w 1831 roku został przekształcony w szpital wojskowy, przez co ostatecznie stracił swój zabytekowy charakter. To nieuniknione było w kontekście licznych modernizacji, jakie dotknęły Zamość jako twierdzy.
W trakcie przebudowy, pałac nie tylko podniesiono, ale również uproszczono jego dach, co wpłynęło na jego pierwotny wygląd. Utracono wiele wartościowych detali dekoracyjnych, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Dodatkowo, na parterze urządzono niewielką kaplicę prawosławną, z myślą o rosyjskim garnizonie stacjonującym w Zamościu.
Na dziedzińcu pałacu w drugiej połowie XIX wieku stworzono ogród, który był używany głównie przez żołnierzy. Z time upływu lat, w okresie międzywojennym, przekształcono ten teren w park, który stał się przestrzenią rekreacyjną.
W oficynie prawej, zwanej również północną, w czasach II Rzeczypospolitej, działała drukarnia. Po 1945 roku to miejsce stało się symbolem, gdyż była to jedyna w Polsce drukarnia, która przetrwała wojenne zniszczenia po prawej stronie Wisły. Tam powstawały pierwsze dzienniki urzędowe, książki, plakaty oraz ogłoszenia.
W latach 1918–2017 w pałacu mieściły się sądy, zarówno okręgowy, jak i rejonowy, które w 2017 roku przeniosły się do nowej siedziby. Obecnie w dobudowanych od tyłu budynkach, usytuowanych wokół podwórza, znajdują się mieszkania komunalne. W centralnej części historycznego obiektu swoje miejsce ma I Liceum Ogólnokształcące. Trwają plany renowacji tego ważnego dla lokalnej społeczności budynku.
Pomnik
W obecnych czasach, przed historycznym pałacem Zamoyskich urządzono skwer, na którym znaleźć można nieliczne drzewa. Centralnym punktem tego miejsca jest pomnik Jana Zamoyskiego, który został odsłonięty w 2005 roku. Figura przedstawia hetmana na koniu, dzierżącego buławę w prawej ręce.
W przeszłości, przed pałacem ustawiono niewielkie, kamienne popiersie tego znakomitego hetmana, które zostało stworzone przez Jakuba Juszczyka przed II wojną światową. Początkowo popiersie znajdowało się na terenie dawnego ZOO, a w latach 80. przeniesiono je pod dawny pałac. Warto również wspomnieć, że przed 1939 rokiem Zamoyscy planowali stworzyć pod pałacem okazały pomnik Janowi Zamoyskiemu. Zlecenie miała otrzymać Maria Rychterowa, utalentowana rzeźbiarka z Warszawy, której los jednak nie był łaskawy, bowiem prawdopodobnie zginęła podczas akcji AB, razem z ojcem profesorem lwowskim. Wyjątkowe plany na pomnik zatem zostały przerwane przez wybuch wojny.
Oceń: Pałac Zamoyskich w Zamościu