Rotunda Zamojska

---

Historia

Budowę rotundy zainicjował francuski generał Jan Chrzciciel Mallet-Malletski, który nadzorował modernizację twierdzy zamojskiej. Obiekt ten, usytuowany około 500 metrów na południe od Starego Miasta, odgrywał kluczową rolę jako punkt obronny. Stanowił go również potężny pierścień o grubości sięgającej 7 metrów, przykryty warstwą ziemi, z otwarciem w kierunku Starego Miasta. Zewnętrzne, ceglane oraz kamienne ściany osiągają wysokość około 9,5 metra, a w ich konstrukcji przewidziano także okna pełniące funkcję strzelnic. Wejścia do poszczególnych cel zlokalizowane były od strony dziedzińca. Rotunda zbudowana jest na planie okręgu, jej zewnętrzna średnica wynosi 54 metry, a wewnętrzny dziedziniec ma średnicę 38,5 metra. Stworzono tu 19 niewielkich cel, z których jedna zaginęła na skutek bombardowania na początku II wojny światowej, natomiast obiekt otoczony jest fosą od zachodu, południa oraz wschodu.

W okresie II Rzeczypospolitej Polskiej zebrały się w Zamościu pułki Wojska Polskiego, a w szczególności 9 Pułk Piechoty Legionów oraz 3 Pułk Artylerii Lekkiej, które przejęły obszar Rotundy.

II wojna światowa

W czasie II wojny światowej, 19 czerwca 1940 roku, Niemcy założyli w tym miejscu przejściowy oboz dla ludności aresztowanej w ramach Akcji AB oraz Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (Außerordentliche Befriedungsaktion). Aresztowano wtedy przedstawicieli inteligencji oraz osoby związaną z ruchem oporu. W roku 1942 Rotunda stała się miejscem masowych egzekucji, obejmujących mieszkańców Zamojszczyzny, w tym także dzieci. Niemcy, jak to miało miejsce w wielu innych miejscach, starali się zatarcia śladów swoich zbrodni: prochy spalonych ofiar były zrzucane do fosy-rzeczki, biegnącej wokół Rotundy. Szacuje się, że zginęło tutaj około 8 tysięcy ludzi, a za te zbrodnie nikt z oprawców nie został ukarany. Ostatnie egzekucje miały miejsce 20 i 21 lipca 1944 roku, kiedy to rozstrzelano 150 ludzi, tuż przed wyzwoleniem obozu.

Po zakończeniu działań wojennych oraz wyzwoleniu Zamościa w 1944 roku, utworzono tutaj cmentarz, na którym pochowano ofiary Rotundy, w tym inne ofiary na obydwu bokach drogi prowadzącej do dziedzińca – uporządkowane w latach 50. XX wieku. Pochowani zostali żołnierze Armii Polskiej z września 1939 roku, przedstawiciele Armii Krajowej, partyzanci radzieccy i żołnierze Armii Czerwonej, a także cywile, Żydzi oraz ofiary stalinowskiego ludobójstwa. Na tym cmentarzu znajdują się zarówno groby bezimienne, jak i symboliczne, w tym groby zbiorowe, upamiętniające tragiczne zdarzenia oraz walkę o wolność Polski. Około 45 tysięcy ofiar, w tym żołnierzy oraz partyzantów poległych podczas niemieckiej okupacji, spoczywa w tym miejscu.

W 1947 roku powstało Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny – Rotunda. U wejścia do dziedzińca umieszczono bramę z niemieckimi napisami: „Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol” („Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa”), z drobnym dopiskiem: Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą Zamościu).

Po lewej stronie, w miejscu zniszczonej celi, upamiętniono rozstrzeliwania oraz egzekucje więźniów. Wewnątrz, różne cele poświęcono ofiarom II wojny światowej, nie tylko z Zamojszczyzny. Wśród nich znajdują się:

• ruiny celi zbombardowanej we wrześniu 1939,
• cela gospodarcza,
• cela Wołyniaków,
• cela więźniów politycznych (dawniej powstańców warszawskich),
• cela prawników i sędziów,
• cela Sybiraków (dawniej nieznanego więźnia politycznego),
• cela stowarzyszenia kupców polskich,
• cela harcerzy,
• cela więźniów Majdanka,
• kaplica, cela księży i duchowieństwa,
• cela więźniów Oświęcimia – Auschwitz-Birkenau,
• cela pocztowców,
• cela nauczycieli,
• cela partyzantów,
• cela spółdzielców,
• Zamość w 1939,
• Zamość i Zamojszczyzna w latach 1940–1942,
• wysiedlenia, pacyfikacje, dzieci Zamojszczyzny, 1942–1944,
• Rotunda w systemie więziennictwa niemieckiego,
• Rotunda w lipcu 1944 roku.

Na dziedzińcu Rotundy znajduje się ogromna płyta, miejsce gdzie palono ciała zamordowanych. Ostatnich więźniów zamordowano tuż przed opuszczeniem obozu; ich ciała spaliły się jedynie częściowo i są pochowane w okolicy.

Wśród więźniów obozu Rotunda znajdowali się m.in.: błogosławiony Stanisław Kostka Starowieyski, 16-letnia uczennica Grażyna Kierszniewska, 17-letnia Danuta Sztarejko oraz jej matka Celina Sztarejko, hrabia Aleksander Szeptycki, Michał Nowacki, wiceburmistrz Zamościa, Wacław Bajkowski, prezydent Lublina, płk Zdzisław Maćkowski, żołnierz AK, jego synowie Zdzisław i Jan, żona Pelagia Maćkowska, Michał Wazowski, burmistrz Zamościa, ks. Antoni Gomółka, kapelan harcerstwa, Władysław Szala, rolnik, jego 19-letni syn Jan Szala, Henryk Rosiński, notariusz, oraz dr Zygmunt Klukowski. Szacuje się, że przez Rotundę przeszło około 50 tysięcy ludzi.

Na rotundzie odbywają się uroczystości upamiętniające rocznice oraz wydarzenia związane z obchodami świąt państwowych i kościelnych. O Rotundzie Zamojskiej opowiada także film dokumentalny „Rotunda zamojska – cela śmierci”, który skupia się na tematyce związanej z działalnością Obwodu Zamość AK oraz na okresie Powstania Zamojskiego.

---

Oceń: Rotunda Zamojska

---