Synagoga w Zamościu

---

Historia

Budowla synagogi, która wznosi się w Zamościu, powstała w latach 1610–1620 z inicjatywy społeczności Żydów sefardyjskich. W drugiej połowie XVII wieku do jej północnej oraz południowej ściany dodano dwie przybudówki, które pełniły funkcję babińców. Następnie, w XVIII wieku, wprowadzono przedsionek, który łączył synagogę z budynkiem domowym kahalnym.

Okres II wojny światowej przyniósł ze sobą tragiczne wydarzenia, gdy hitlerowskie władze zdemolowały synagogę, transformując ją w magazyn oraz warsztat stolarski. Po wojnie, w latach 1948–1950, przeprowadzono pierwsze prace renowacyjne, które pozwoliły na przekształcenie obiektu w bibliotekę miejską w 1958 roku. Nieco później, w latach 1967–1972, miała miejsce druga restauracja synagogi, która wszechstronnie odbudowała uszkodzenia. W tym czasie zniszczony babiniec południowy odbudowano jako jednokondygnacyjny, a babiniec północny pozbawiono piętra, rekonstruując także attykę, która została zniszczona już w XVIII wieku. Niestety, między 1972 a 2005 rokiem brakowało większych prac renowacyjnych w tym historycznym budynku.

W marcu 2005 roku, po przeniesieniu biblioteki do nowej lokalizacji, synagoga powróciła w ręce społeczności żydowskiej. Począwszy od tego momentu, rozpoczęły się skomplikowane prace renowacyjne pod okiem Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. W okresie od maja 2005 roku do 2008 roku budynek był otwarty dla zwiedzających.

Planowane jest, by synagoga stała się siedzibą Muzeum Żydów Zamościa i Zamojszczyzny oraz lokalnego centrum edukacyjnego, które zorganizuje różnorodne wydarzenia kulturowe, wystawy, koncerty, prelekcje, warsztaty i wiele innych. Pierwszym z takich wydarzeń były III Zamojskie Spotkania Kultur, mające na celu pokazanie bogatej kultury żydowskiej, zorganizowane przez zamojski oddział Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, które zresztą również się opiekuje tą bożnicą.

Wkrótce pojawiły się zmartwienia związane z planowanym sprzedażom domu kahalnego oraz przedsionka, co zablokowało główne wejście, a podziwianie kamiennego portalu stało się praktycznie niemożliwe. Jedyną opcją pozostało wejście przez babiniec południowy.

W sierpniu 2006 roku nad wejściem do synagogi odsłonięto trzy tablice pamiątkowe, poświęcone Żydom z Zamościa. Tablice te zostały ufundowane przez Izraelską Organizację Żydów Zamościa, Okolic i ich Potomków. Uroczystości te przyciągnęły wielu gości, w tym prezydenta miasta Marcina Zamoyskiego oraz ambasadora Izraela Dawida Pelega, a także byłych oraz obecnych mieszkańców Zamościa.

Od 20 czerwca do 20 sierpnia 2006 roku, synagoga gościła znaną wystawę „Ideal City – Invisible Cities”, której częścią były prace takich artystów jak Pedro Cabrita Reis, David Tremlett oraz Katarzyna Józefowicz.

W sierpniu 2006 roku zakończono pierwszy etap prac przygotowawczych, obejmujący opracowanie dokumentacji projektowej. Zdobyto również pozwolenie na rozpoczęcie kompleksowych prac renowacyjnych. W działania te zaangażowani byli lokalni włodarze, wojewódzki konserwator zabytków, Ziomkostwo Żydów Zamojskich oraz liczne organizacje pozarządowe.

Dnia 14 marca 2008 roku projekt „Rewitalizacja renesansowej synagogi w Zamościu na potrzeby Szlaku Chasydzkiego oraz lokalnej społeczności” uzyskał rekomendację dofinansowania od Komitetu Monitorującego dla Mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Zaledwie kilka dni później, 25 marca 2008 roku, Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego otrzymała grant od Samuel H. Kress Foundation, a także World Monuments Fund® Kress Foundation European Preservation Program na renowację części fundamentów synagogi. Prace ruszyły pod koniec marca i zakończono je w czerwcu tego samego roku.

W lipcu 2009 roku rozpoczęto gruntowne remonty dzięki wspomnianemu dofinansowaniu. Po ich programu zakończeniu, 5 kwietnia 2011 roku odbyło się uroczyste otwarcie nowego Centrum „Synagoga”, które zawiera Multimedialne Muzeum Żydów Zamościa i Okolic, a także punkt informacji kulturalnej związanej z Szlakiem Chasydzkim.

Synagoga została wpisana do krajowego rejestru zabytków nieruchomych pod numerem kl.V-Oa/38/56 w dniu 26 maja 1956 oraz A/306 z 31 marca 1967, co podkreśla jej znaczenie w historii Zamościa.

Architektura

Murowany obiekt synagogi w Zamościu został zrealizowany na podstawie kwadratowego planu, przy wykorzystaniu stylu polskiego, z późnorenaissansowymi akcentami.

Po dodaniu babińców, jego układ ewoluował w kierunku prostokąta o wymiarach 11,8 na 12,0 metra, z orientacją dłuższej osi w stronę wschód-zachód. Warto podkreślić, że najwyższą częścią budynku centralnego jest grzebieniasta attyka, która zasłania charakterystyczny dach pogrążony.

Do głównej sali modlitewnej, która znajduje się poniżej poziomu ulicy, wprowadza nas oryginalny, kamienny, renesansowy portal. Wnętrza tego miejsca kryją wiele cennych elementów, w tym pochodzący z pierwszej połowy XVII wieku, późnorenesansowy kamienny Aron ha-kodesz.

Ten wyjątkowy element architektoniczny, umieszczony na wschodniej ścianie, jest ujęty w parę kanelowanych kolumn, które podtrzymują belkowanie z łamanym tympanonem, ozdobionym koroną oraz kartuszem. Warto zaznaczyć, że ściany i sklepienia olśniewają bogatą dekoracją stiukową i sztukateryjną, na której dostrzec można hebrajskie inskrypcje oraz stylizowane Drzewo Życia.

Sklepienia żaglaste zdobią tzw. typ kalisko-lubelski, który jest reprezentatywny dla renesansowej i barokowej architektury Lubelszczyzny. Charakterystyczne „perełkowanie”, które podkreśla linie sklepienia, realizowane jest poprzez odciśnięte w miękkiej zaprawie wypukłe „perełki”. Te ornamenty niegdyś malowane były cennym barwnikiem – cynobrem. Zauważyć można podobne dekoracje również w sklepieniach nawy głównej katedry Zmartwychwstania Pańskiego oraz św. Tomasza Apostoła w Zamościu.

Babińce, które otwierają się na salę główną, zapewniają dostęp dzięki kilku okratowanym oknom. Niestety, do dzisiejszych czasów nie przetrwała stylizowana, altanowa, kuta bima z koroną na Torę, która została ufundowana przez Samuela Barzela w 1787 roku.

Oprócz bimy, niezwykle bogaty był również ruchomy sprzęt liturgiczny oraz dekoracje zgromadzone w synagodze. Wśród nich można wymienić dziewięcioramienną chanukiję, puszki bractwa pogrzebowego, ozdobne świeczniki z orłami, pozłacane oraz srebrne korony, hafty synagogalne z pierwszej połowy XVIII wieku, a także inne elementy. Na sufitach synagogi wiszą również okazałe zrekonstruowane żyrandole.

---

Oceń: Synagoga w Zamościu

---